کلیات و مفاهیم عمومی حسابداری
مدیران برای اجرای موفقیت آمیز برنامه های سازمان خود نیاز به اطلاعات صحیح و به موقع دارند.همچنین سرمایه گذاران در صورتی می توانند دربازارهای سرمایه گذاری حضور شایسته داشته باشند که اطلاعات صحیح و به موقع دراختار آن ها قرار گیرد.حسابداری به عنوان یک سیستم اطلاعاتی نه تنها درحصول این موارد نقش اساسی ایفا می کند, بلکه با شفافیت بخشیدن به فضای مالی هر جامعه عاملی تعیین کننده درسیستم اقتصادی و اجتماعی آن می باشد.
تعریف حسابداری
در گذشته عموما حسابداری را فن شناسایی, ثبت, طبقه بندی, تلخیص و گزارشگری رویدادهای مالی می دانستند. درسال های اخیر با توسعه فناوری اطلاعات ونگرش سیستمی به سازمان ها و مدیرت آن,حسابداری رایک سیستم اطلاعاتی می دانند.براین اساس حسابداری را می توان به شرح زیر تعریف کرد:
“حسابداری یک سیستم اطلاعاتی است که اطلاعات مربوط به رویدادهای مالی یک سازمان را جمع آوری, تجزیه, وتحلیل, اندازه گیری, ثبت, طبقه بندی وتلخیص می کند ودر نهایت این اطلاعات را در قالب گزارش هایی مفهوم پردازش نموده ودر اختیار استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری قرار می دهد.”
استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری
استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری به اشخاصی اطلاق می شود که انتظار می رود در مورد اطلاعات حسابداری گزارش شده قضاوت کنند و یا برمبنای آن تصمیماتی اتخاذ نمایند.به طور کلی, استفاده کنندگان اطلاعات حسابداری رامی توان به دو گروه زیر طبقه بندی نمود:
۱-استفاده کنندگان درون سازمانی
اشخاصی هستند که نیاز آن ها به اطلاعات جهت برنامه ریزی وکنترل عملیات سازمان و اداره منابع آن بوده وتصمیمات آن ها بر عملیات داخلی سازمان اثر مستقیم دارد. استفاده کنندگان درون سازمانی عمدتا سطوح مختلف مدیریت سازمان می باشند.
۲-استفاده کنندگان برون سازمانی
اشخاصی هستند که با استفاده از اطلاعات دریافت شده, درباره رابطه خود باسازمان تصمیم گیری می کنند. اطلاعات مورد نیازاستفاده کنندگان برون سازمانی متفاوت و متنوع بوده و لذا تصمیماتی که توسط این گروه اتخاذ می شود نیز بسیار متفاوت و گوناگون است.مهمترین استفاده کنندگان برون سازمانی, سرمایه گذاران (بالفعل وبالقوه),اعطا کنندگان تسهیلات مالی, تامین کنندگان کالاها و خدمات, مشتریان و دولت می باشند.
حسابداری و دفترداری
برخی از افراد تصور می کنند که حسابداری و دفترداری موضوع واحدی است. اگرچه دفترداری لازمه حسابداری است اما در واقع دفترداری تنها در بر گیرنده ثبت رویدادهای مالی است, بنابراین بخشی از فرایند حسابداری محسوب می شود.بدین ترتیب می توان گفت که دامنه حسابداری بسیار گسترده تر از دفترداری است و حسابداران در مقایسه با دفتر داران باید دارای سطح دانش بالاتر و مهارت بیشتر باشند و بتوانند گزارش های مالی را تجزیه و تحلیل وتفسیر نمایند.شایان توجه است که امروزه بخش اعظم عملیات دفترداری با کمک رایانه ها انجام می شود.
انواع موسسات
اصطلاح موسسه به طورعام به انواع بنگاه های فردی,شرکت ها, بانک ها,سازمان ها ونهاد های دولتی و غیر دولتی اطلاغ می شود که در طیف وسیعی از رشته های خدماتی, بازرگانی و تولیدی فعالیت می کنند. موسسات را از لحاظ مالکیت, نحوه اداره, قصد انتفاع, نوع فعالیت و جنبه های دیگر می توان به شکل های مختلف طبقه بندی کرد. در اینجا موسسات از جنبه های مالکیت , هدف و نوع فعالیت به شرح زیر طبقه بندی گردیده و به اختصار تعریف می شوند:
الف- طبقه بندی موسسات از لحاظ مالکیت-موسسات از لحاظ مالکیت به سه دسته زیر طبقه بندی می شوند:
۱-موسسات بخش عمومی-واحدها یا سازمان یی هستند که به طور مستقیم یا غیر مستقیم درمالکیت دولت ,نهادها وسازمان های عمومی قرار دارند ,مانند وزارتخانه ها,شهرداری ها, بانک های دولتی,سازمان تامین اجتماعی و …….
۲-موسسات بخش تعاونی-واحدهایی هستند که با خودیاری,کمک و همکاری متقابل عده ای از اشخاص حقیقی یا حقوقی تشکیل شده و به قصد رفع نیازمندی های مشترک و بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی اعضای خود فعالیت می کنند.
۳-موسسات بخش خصوصی- واحد هایی هستند که در مالکیت و مدیریت اشخاص حقیقی یا حقوقی خصوصی قرار دارند. این موسسات رامی توان به دو گروه زیر تقسیم کرد:
الف-موسساتی که در مالکیت یک فرد قرار دارند وبه عنوان موسسات فردی شناخته می شوند, مانند فروشگاه ها, تعمیرگاه ها, دفاتر فنی و……..
ب-موسساتی که طبق قانون تجارت یا سایر قوانین با سرمایه چند نفر شخص حقیقی یا حقوقی تشکیل میشوند , مانند انواع شرکت های سهامی وغیر سهامی.
ب-طبقه بندی موسسات از لحاظ هدف فعالیت-موسسات از لحاظ هدف فعالیت به دو دسته زیر طبقه بندی می شوند:
۱-موسسات انتفاعی-موسساتی هستندکه به قصد کسب سود به فعالیت های خدماتی, بازرگانی یا تولیدی می پردازند.
۲- موسسات غیر انتفاعی-موسساتی هستند که هدف آن ها کسب سود نیست, بلکه به منظور دستیابی به هدف هایی که در راستای منافع جامعه است فعالیت می کنند, مانند سازمان هلال احمر, شهرداری ها و…….
مالکیت هردو گروه موسسات انتفاعی یا غیر انتفاعی ممکن است به بخش خصوصی یا بخش عمومی تعلق داشته باشد.
ج-طبقه بندی موسسات از لحاظ نوع فعالیت-موسسات از لحاظ نوع فعالیت به سه دسته زیر طبقه بندی می شوند:
۱-موسسات خدماتی-موسساتی هستند که خدماتی را به مشتریان ارائه نموده و در ازای آن کارمزد یا حق الزحمه دریافت می کنند, مانند بانک ها, هتل ها, تعمیرگاه ها, موسسات حمل و نقل, موسسات آموزشی و………
۲-موسسات بازرگانی-موسساتی هستند که به خریدو فروش کالا اشتغال دارند. این گونه موسسات معمولا در شکل و محتوای کالاهای خریداری شده تغییری ایجاد نمی کنند. یک موسسه بازرگانی می تواند به صورت عمده فروشی و یا خرده فروشی باشد.
۳-موسسات تولیدی-موسساتی هستند که مواد اولیه را خریداری کرده و به کمک نیروی انسانی, دانش فنی و ماشین آلات و تجهیزات آن ها را تغییر شکل داده و به محصول تبدیل تبدیل نموده و به فروش می رسانند, مانند موسسات تولید محصولات غذایی, دارویی, پوشاک و ……..
اگرچه از لحاظ نظری موسسات در سه دسته خدماتی, بازرگانی و تولیدی را تواما انجام دهند.
قلمرو حسابداری
رشدو گسترش موسسات و تنوع فعالیت ها وپیچیدگی عملیات آن ها موجب گسترش قلمرو حسابداری و ایجاد رشته های مختلف حسابداری گردیده است. اهم رشته های تخصصی حسابداری بر حسب موضوع به شرح زیر می باشد:
۱-حسابداری مالی-آن بخش از حسابداری است که وظیفه آن گزارش اطلاعات مالی عمدتا برای استفاده کنندگان برون سازمانی است.
۲-حسابداری مدیریت-آن بخش از حسابداری است که وظیفه آن گزارش اطلاعات مورد نیاز مدیران جهت برنامه ریزی, ارزیابی و کنترل عملیات یک موسسه است.
۳- حسابداری بهای تمام شده-آن بخش از حسابداری است که وظیفه آن تعیین بهای تمام شده خدمات یا محصولات معین است و به ان حسابداری صنعتی نیز می گویند.
۴-حسابداری دولتی-شاخه ای از حسابداری است که به شرح اصول, تشخیص, ثبت, تجزیه و تحلیل و گزارشگری رویدادهای مالی موسسات دولتی می پردازد.
۵- طراحی سیستم-رشته ای است که فعالیت آن طراحی روش ها, دستورالعمل ها, فرم ها و دفاتر مورد استفاده جهت ثبت و نگهداری و پردازش اطلاعات حسابداری است.
۶-حسابرسی داخلی-عبارت است از رسیدگی, ارزیابی و ارائه گزارش نسبت به عملیات حسابداری و سایر کنترل های مربوط به فعالیت یک موسسه توسط کارکنان آن.
۷- حسابرسی مستقل-عبارت است از هرگونه رسیدگی به دفاتر و اسناد و مدارک توسط اشخاص مستقل از واحد مورد رسیدگی که به منظور ارائه اظهار نظر نسبت به صحت اطلاعات حسابداری انجام می پذیرد.
مفاهیم عمومی حسابداری
هر رشته ای از دانش بر مفاهیم و قواعدی بنیادی استوار است و مطالعه و کار در هر رشته علمی مستلزم آگاهی از آن مفاهیم یا قواعد کلی است. حسابداری نیز از این قاعده مستثنی نیست ودارای معیارها و قواعد خاص خود می باشد.
بدون آگاهی از مفاهیم عمومی نه می توان حسابداری را به گونه ای کار آمد به کار گرفت و نه می توان گزارش های مالی منتج از آن را درک کرد.از این رو, شناخت و آگاهی از مفاهیم حسابداری برای کلیه کسانی که با آن سرو کار دارند در درجه نخست اهمیت قرار دارد.
منظور از مفاهیم , مفروضات, اصول, قواعد و رویه هایی است که در طول زمان و در پاسخ به نیاز های بشری به اطلاعات مالی بنا شده وبه تدریج تغییر, تحول و تکامل یافته و مورد قبول همگان واقع شده است.در مورد طبقه بندی مفاهیم عمومی حسابرسی اتفاق نظر وجود ندارد, اما تقریبا در تمامی این طبقه بندی ها, چهار طبقه اصلی به شرح زیر دیده می شود:
۱-مفروضات بنیادی حسابداری-دربر گیرنده آن گروه از مفاهیم حسابرسی است که جنبه زیر بنایی داشته و به نحو قابل ملاحظه ای بر اندازه گیری, ثبت و گزارش اطلاعات اثر می گذارند. مفروضات حسابداری منشا و شالوده سایر مفاهیم و اصول حسابرسی است و شامل فرض تفکیک شخصیت, فرض تداوم فعالیت, فرض دوره مالی و فرض واحد اندازه گیری می باشد.
۲-اصول اساسی حسابداری-در بر گیرنده آن گروه از مفاهیم حسابداری است که جنبه عملی و کاربردی داشته و رهنمود ها و مبانی لازم را برای شناسایی , اندازه گیری, ثبت و گزارش اطلاعات مالی ارائه می کند.اصول حسابداری شامل اصل بهای تمام شده, اصل تحقق درآمد , اصل تطابق هزینه ها با درآمد و اصل افشا می باشد.
۳-میثاق ها یا اصول محدود کننده- میثاق ها یا اصول محدود کننده اصولی هستند که کاربرداصول حسابداری را در چارچوب خاصی محدود می کنند و اثر تعدیل کننده بر حسابداری و گزارشگری مالی دارند.این اصول محدود کننده شامل محافظه کاری و خصوصیات صنعت می باشد.
۴-رویه ها یا روش های حسابداری-شامل آن گروه از مفاهیم حسابداری است که نحوه حسابداری انواع مختلف فعالیت ها, معاملات و عملیات مالی و گزارش نتایج عملیات و وضعیت مالی را مشخص می کند. هر موسسه ای می تواند با توجه به شرایط و اوضاع و احوال برای کار حسابداری خود یک رویه را انتخاب و به طور یکنواخت از آن پیروی کند. رویه های حسابداری حتی در شرایط همسان نیز ممکن است از یک موسسه به موسسه دیگر متفاوت باشد.
نظر به این که در مباحث مقدماتی اکثر مفاهیم عمومی حسابداری کاربردی ندارند, لذا در این فصل تنها مفروضات حسابداری و اصل بهای تمام شده که دانستن آن ها برای شروع کار لازم است توضیح داده شده و سایر اصول و مفاهیم حسابداری در فصول بعد ودر جریان پیشرفت مباحث تشریح خواهد شد.
فرض تفکیک شخصیت
فرض تفکیک شخصیت به معنای آن است که شخصیت هر موسسه یک شخصیت مستقل و مجزا از مالک یا مالکان آن و همچنین سایر موسسات است. بر اساس این فرض, فعالیت های مالی از دیدگاه موسسه تجزیه و تحلیل و ثبت شده و گزارش های مالی به منظور انعکاس وضعیت مالی و نتایج عملیات موسسه مزبور تهیه می شود. به عنوان مثال, فرض کنید آقای محمدی علاوه بر اموال شخصی نظیر اتو مبیل و ساختمان دارای یک فروشگاه مواد غذایی و یک تعمیرگاه اتومبیل است. در این صورت برای هر یک موسسات متعلق به آقای محمدی(فروشگاه و تعمیر گاه)یک شخصیت حسابداری مستقل در نظر گرفته شده و رویدادهای مالی مربوط به هر کدام از آن ها از دیدگاه همان شخصیت حسابداری تجزیه و تحلیل گردیده و در دفاتر آن ثبت می شود. بدیهی است اموال شخصی آقای محمدی در دفاتر هیچ یک از موسسات فوق ثبت نمی شود.
فرض تداوم فعالیت
فرض تداوم فعالیت بدین معنی است که عملیات موسسه در آینده قابل پیش بینی تداوم خواهد داشت و قصد انحلال موسسه یا توقف فعالیت آن وجود ندارد.منظور از آینده قابل پیش بینی حداقل تا زمانی است که موسسه بتواند برنامه های خود را اجرا و تعهدات خود را ایفا کند.بر اساس این این فرض, مبالغ پرداخت شده طی یک دوره کلا به حساب هزینه منظور نمی شود, بلکه بخشی از آن ممکن است تحت عناوین مختلف دارایی به سال های بعد منتقل گردد.
فرض دوره مالی
اندازه گیری دقیق نتایج حاصل از عملیات یک موسسه تنها در پایان عمر آن یعنی هنگامی که دارایی های آن فروخته شده و بدهی های آن تسویه شود, امکان پذیر است.اما استفاده کنندگان اطلاعات مالی برای تصمیم گیری های خود نیازمند اطلاعاتی درباره ی نتیجه ی عملیات و وضعیت مالی موسسه قبل از پایان عمر آن می باشند, لذا بدین منظور عمر موسسه به دوره های زمانی کوتاه تر تقسیم می شود که به هریک از این دوره ها اصطلاحا دوره مالی گفته می شود. دوره مالی می تواند یک ماهه, سه ماهه ویا شش ماهه باشد, اما متداول ترین دوره مالی, دوره مالی یک ساله است که اصطلاحا سال مالی نامیده می شود.
فرض واحد اندازه گیری
از آنجا که پول وسیله مبادله و مقیاس مشترک اندازه گیری ارزش در کلیه مبادلات اقتصادی است, در حسابداری نیز معاملات و عملیات مالی بر حسب واحد پول اندازه گیری شده و اطلاعات مالی بر حسب پول گزارش می شود. برای آن که فایده و لزوم مقیاس مشترک اندازه گیری در حسابداری روشن شود, فرض کنید موسسه ای مبلغ ۱۰۰۰,۰۰۰ ریال وجه نقد, ۳ تن مواد اولیه و۱۰۰۰متر مربع زمین داشته باشد. گزارش مالی که در ان وجوه نقد بر حسب ریال, موجودی مواد بر حسب تن و زمین بر حسب متر مربع باشد نا مفهوم و بی معنی بوده و برای تصممیم گیری مفید نخواهد بود, در حالی که با گزارش این اقلام بر حسب پول(مثلا ۱۰۰۰,۰۰۰ ریال وجه نقد ۳۰۰۰,۰۰۰ ریال موجودی مواد و۶۰۰۰,۰۰۰ ریال زمین) این مشکل حل شده واطلاعات لازم برای تصمیم گیری در اختیار استفاده کنندگان اطلاعات مالی قرار خواهد گرفت.
اصل بهای تمام شده
اصل بهای تمام شده حاکی از آن است که کلیه رویدادهای مالی باید به بهای تمام شده در تاریخ وقوع ثبت و گزارش شوند. به عنوان مثال, اگر برای خرید یک قطعه زمین مبلغ ۷۰۰۰,۰۰۰ ریال پرداخت شده باشد باید زمین را به همین مبلغ ثبت و گزارش نمود, حتی اگر در تاریخ خرید طبق نظر کارشناس زمین مذکور ۸۰۰۰,۰۰۰ ریال ارزش داشته باشد.بعلاوه, چنانچه در سال های بعد ارزش زمین افزایش یابد, باز هم تغییری در بهای تمام شده آن نخواهد شد.